بوگونگی افغانستان اؤزبیک شعریتیگه بیرنظر تاریخی چیــکیـــنیش

ادبییاتنی نظری اؤرگنه یاتگنده بیز«خراسان ادبی حوزه» سی دیگن توشونچه گه یوزمه- یوز کیله میز. شو یرده قید قیلیب اؤتیش کیره ککی، اؤزبیک ادبیّاتینی حوزه لر بؤئیچه اؤرگه نیش و تدقیق قیلیش نظریه سی 1991أیلی إیلک بار کمینه تامانیدن أیلگریگه سوریلگن ایدی(«و طن مجلله سی-کابل»). ادبیّاتیمز تاریخینی شو حوزه ده کوزه تیب باقسک، اؤتگن مینگ إیللیک وقت إیچیده، کیملر، قه ی یؤنه لیشده، نیمه لر یازیب قالدیرگنی حقیده معلوماتگه ایگه بؤله میز. عینن، انه شو حوزه محوریده گپره دیگن بؤلسک، اؤزبیک ادبیّاتی نینگ اینگ یوکسک چؤقلری انه شو کینگلیکده بؤی کؤرستگنینی په یقب آله میز. ینه اعتراف ایتیش جایزکی، اؤزبیک بدیعی تفککر ده چوقور سؤنیش، چؤکیش و اوزولیش هم انه شو میدانده یوز بیره دی. بو اوزیلیش و معنوی بؤشلیق بیزنینگچه خراسانده تیموریلر سلطنتی ایمریلیب، اؤرنینی شایبانلر حکمرانلیگی ایگلله ی باشلنگنی پئیتلرگه تؤغری کیله دی.اگر بابا رحیم مشربنی حسابگه آلمه سک، تؤرت-بیش یوزأیلدیرکی اؤزبیک ادبیّاتی نینگ«خراسان ادبی حوزه» سی تام معناده آغیر ساکنلیک إیچره نفس آلیب کیلماقده. اونسیز و سؤز سیز کونلرنی باشدن کیچیریب کیله یاتیر.
بو بؤشلیقده خلق آغزه کی ایجادیدن تشقری یارقینراق شعریت نینگ ایزلرینی تاپیش جوده قیئین. بودورده برماق بیلن سـَـنرلی ادیبلرگینه قلم تیبره تدیلر. اولرنینگ یازگنلری افسوسکی، إیچیمیزنی یاریتیشگه، کؤزیمیزنی روشن تارتیشیگه همده دردیمیزنی درمان قیلیشگه یره مه یدی. شو سببدن اؤزیمیزنی اؤته معنوی قششاق حس قیله یاتگنیمیز سیر ایمس. ادبیّاتیمیز انه شونده ی کتته بیر یؤقسللیک دردیگه مبتلا بؤلگنیدن هنوز بیخبر میز. سؤز صنعتی نینگ کتته تاشنی کؤتریشگه کوچ- قوّتیمیز یؤق ایکن، آنه تیلیمیزده توزویک- قوروق سواد هم چیقره آلمه دیک. اینگ اچینرلی جایی انه شو یرده. چله - چولپه یازیب یورگنلریمیزنی«بار یؤغی انه شولر!» دیب گیرده یب کیلدیک. اده شمه سم، حاضر هم انه شو اؤلچاو و حسّیات بیلن یشب کیلماقده میز. بوگون تاریخی عامللر خصوصیده سؤز یوریتماقچی ایمسمیز. بومساله تؤغریسیده گی فکرلر یمیزنی کیئینگی صحبتلر گه قالدیرسک- ده، ادبیّاتیمیزنینگ بوگونگی احوالیگه دایر اؤیلریمیزنی اؤرته گه تشله سک. ادبیّات دیب فقط شعرنی کؤزده توتماقده میز. نثر جبهه سی حقیده گپیریشگه هلی ایرته دیب اؤیله یمیز. زیرا، کیئینگی اؤتتیز- قیرق أیللیک دور باشقه خلقلرده بؤلگنی کبی بیزنینگ هم مدنی، ادبی حیاتیمیزده اولکن بوریلیش یسه شی کیره ک ایدی. نیگه بیز تؤختاسیز ایسیب کیله یاتگن اؤزگریش و ایوریلیشلر ایپکینیگه یوز بوریب، اوندن تؤیب- تؤیب نفس آله آلمه دیک؟
اوخله یاتگن آچیق کؤزلر
بونگی کون حقیده سؤز ائتگنده فکرنی انه شو عباره دن باشله ماق ضرور. سببی بوگون إیشنی باشلش پئتی ایمس، بلکی باشلنگن إیشنی کمالگه یتکزیش چاغیدیر. مین چاغداش(زمانوی) ادبیّاتیمیزده نه باشله نیش بار، نه سیلجیش و نه-ده کؤتریلیش بار دیب حسابله یمن. بدیعی تفککر هم اوروغگه اؤخشب زمینگه قده له دی اخر. قیل قلم یازووچی و شاعرلر تامانیدن پروریشله نیب، اونیب اؤسه دی سؤز اوروغی. اوندن سؤنگ حاصلگه کیره دی، میوه لر بیره باشله یدی. کینگ معناده ادبیّات میوه سی کیشیلیک جمعیتینی آذوقلنتیره دی؛ انسانلرده گؤزه ل فضیلتلرنی اویغاته دی؛ انسان إیچینی یاوزلیکلردن تازه له یدی؛ آدمگه روحی تیتیکلیک بغش ایته دی و باشقه لر. شونینگ اوچون هم ادبیّات جمعیتده مهم اؤرین توته دی. بو حقیقتنی انگلش اوچون کؤزلر آچیق، یوره ک ایسه تیپیب توریشی کیره ک. شو اؤرینده کریم نزیهی جلوه نینگ بیر بیتی(افسوسکی، بوگینه بیت هم اؤزبیکچه باغلنگن ایمس، اؤزبیکچه جرنگله مه یدی هم. بلکی شاعر «اؤزبیک تیلیده شعر یازیش شونده ی بؤله دی!» - دیب اؤیله گندیر(؟).ایسگه کیله دی:

سـوزونگ سحـری بیلان شـور قـیامت چـرخه برپا قـیل،
بوغافـل ایلنی آغـیر اویـقــوسـنـدن ایـمــدی بـیدار ایـت.

درواقع،(شاعر ایسنگ) سؤز سحری بیلن شعریت عالمیده(سؤز دنیاسیده) بیراولکن بؤریلیش یسه گین. سؤزلرینگ إیله غفلت اویقوسیده کرخت یاتگن ایل نینگ کؤزینی آچ،- دیماقچی- ده شاعر. ادبیّاتشناس عالم صفتیده نزیهی جلوه اؤز پئتیده انه شو باغلب بؤلمس اوزیلیش و بؤشلیق حقیده کؤپ اؤیله گن بؤلسه کیره ک. اؤشه - اؤشه، نه اولوغ شعریت دنیاگه کیلدی و نه او یقوده یاتگن ایلنینگ کؤزی آچیلدی. اصلیده، معلوم دور شعریتی حقیده گپریاتگنده،اوّلا، اؤشه دورشاعرلری سؤزیگه مراجعت قیلینه دی، بار نرسه حقیده گپیریلیب، اونی بهالش کیره ک بؤله دی. بو نقطه ی نظردن ته لی گینه قلمکشلرنینگ شعرلری بیلن ته نیشیب چیقدیک. اولرنینگ محنتلرینی سیره کمسیتمه گن حالده، حاضرگی افغانستان اؤزبیک شعریتیدن پیچاققه أیلینه یاتگن مصرعلرنی تاپیش امر محال،-دیگن خلاصه گه کیلدیک.
قازانده باری چؤمیچگه چیقر
کوچلی زمینده اونیب- اؤسگن تفکـّـرنینگ ثمره بیریشی تورگن گپ. یترلی إیلدیز آتمه گن، چقور تامر یائمه گن سؤزلر(شعر) هم بؤلیشی بار گپ. اولردن کؤز یومیب بؤلمه یدی البتته. «باریگه برکه»- دیب قؤئیشدن اؤزگه علاجیمیز یؤق. سؤنگگی یریم عصرده یره تیلگن شعر مانند گپلرنی بلکی، أیغیب- تیریب اؤی سیتیش/ اؤی سیتماق(نقد- بو اتمه نی مین یسه دیم -إیشانچ) ممکندیر. بو دور شعریتی(بولردن، سؤزلریده زمان روحینی بیر قدرعکس ایتتیرگن غربت شاعری ایرگش اوچقوننی ائریب آلگنده) ایندیگینه اؤچاقدن چیققن ناندیک، نه دماغنی قیتیقله یاتگن هیدی بار، نه تفتی، نه - ده حرارتی. قازانده یؤق ایسه، چؤمیچگه هم چیقمس ایکن. «قوروق قاشیقنی" آغیز»گه ایلتمی قؤیه قالدیک. شولرگه قره می، بو باره ده گی اؤی- فکرلریمیزنی بیر یرگه أیغیب ائته دیگن بؤلسک، قوئیده گی حالتلر کؤزگه یقــّال تشله نیب توره دی:
۱. حاضرگی کونده شاعرلریمز، قاتیب قالگن عنعنه لر قابغیده، اؤره له شیب قالگنلر
تکراری اؤخشه تیش، جانسیزترکیب، تمثل، عباره و سؤزلر، بولر شعریت تیوره گینی سیم تیکندیک قورشه ب آلگن. شاعر سؤز میدانیده جولان اوره ی دیسه، عهده سیدن چیقه آلمه یدی. بوقابیق إیچیده اولرخسته لنگن بیماردیک آغیر نفس آله یپدیلر. شاعرلریمیز لعنتی عروض، قافیه و ردیف چنگلیدن چیقه آلمی، حالسیزله نماقده لر. اولر ایسکی قالیبلرنی سیندیریب چیقیشگه اؤزلریده کوچ و حرکت کؤرمه یپدیلر. بولر آره سیده ینگی ادبی تور و ژنرلرنی تن لمسلیکلری هم ممکن. «شاعر»لر،خودّی، دور و زماندن آرقه ده قالیب کیتیشگه محکوم ایتیلگندیک اؤزلرینی حس ایته دیلر. عنعنه پرستلیک اولرنی زنجیربند قیلیب تشله گن؛ سیقه سی چیققن اؤلیک غزللر اسکلیت و تابوتیده اولر عرش اعلنی کؤرماقده لر. شاعرلریمیز قوروق وزن کیفیدن مست الست، ردیف و قافیه لر خماریدن کؤزلرینی آچه آلمه یاتیرلر. «غزل»- دیب تقدیم قیلینگن بیر- بیریگه معناسیز باغلنگن سؤزلر سوودن تؤلدیریلگن غه لبیرگه اؤخشه یدی. بو سؤزلر آرقه سیده نه چقور حیاتی تجربه بار، نه اوقیب، اؤقیب اؤرگنیلگن بیلیم، و نه- ده، شعری تیخیکه کؤرینه دی. اولرنی عنعنه پرستلیک شونچه لر اؤز سیقویگه آلگنکی، حتـّا اؤزلری هم سیقوچن بؤلیشگن.
2 .شعریتـــیمیز بدیـــعیلیکــدن أیــــراق
جؤن و یوکی یؤق سؤزلر خوددی، سنگلاخ تاشیدیک اولرنی(شاعرلر)مودره تیب قؤیگن. چوقور و تیرن تخیل کینگلیکلریگه پرواز ایته آلمه یاتیرلر. احساسلری کؤپ هم لطیف ایمس. بیرخیل آهنگ وموسیقیلیک شعرده گی معنانی یب، یوتیب یوبارگنده ی. ته نیش آهنگلر شعر خوانگه ذوق و شوق بیره آلمه یپدی، سؤزلری تاثر کؤرسه ته آلمه یتدی. آهاری کیتگن آهنگلر سؤزلرنی قاقشال قیلیب تشله گن. اولرنینگ شعوریدن نفیس قؤشیـقلراونمه یپدی. سؤز إیفاری(عطر) شوخ-شوخ ترلمه یاتدیر. شاعرلریمیزنینگ ذهن ذخیره سیده معیشی سؤزلر أیغیلیب قالگن. بو سؤزلر معنالر دن ائرا توشیب، سؤزنینگ اؤزی بدیعی لباسدن ماسوا قیلیب قؤئیلگن. اولر سؤزلرنینگ هم اؤز حقوقی، إیشله تیش اؤرنی بارلیگیدن بیخبرلر.
3. شاعرنینگ باشقه لرگه یتکیزه یاتگن سؤز(مژده) لری یؤق
شاعرلرنینگ پیاملری ایسکی؛ ساغینچ- سیوگی بابیده نغمه-ائتیملری هم قوروق. معشوقه لری اؤینه شیدن قاچگن، بی وفا، ساخته، بازاری، یلتر- یولتیرلرنی زیب و زینت اؤرنیده قولاق و بؤینلریگه آسیب آلیشگنده ی گویا. اولرمعنا بیزه گیدن محرومدیرلر. بو شاعرلر تصویریده طبعیت هم جوده- جوده غریب، یالانغاچ، اؤز کؤرکی- جمالی، بؤیاغیدن اجره لیب قالگن. شاعرلریمیز مصفـّا طبعیتنی ایمس، بلکی، قاغذ گللر، پلاستیک یپراغلردن بیزه تیلگن باغ وبوستان منظره سینی چیزماقده لر. تؤغریراغی اولر انه شو لرحقیده کویله شیپدی.
طبعیت نینگ بیرقسمی بؤلگن، انسان حسسی بیلن یوغیریلگن وطن تصویری هم اونچه لیک جاذبه دار ایمس. وطن توشونچه سی آستیده ینه قنده ی ارزیگولیک غایه لر بارلیگینی پیقه شگه اولرده قنده ی دیرعامللر تؤسقیلیک قیلیپ توره دی. مللت قیافه سی عکسینچه، انچه ین سؤلغین، مآیوس و حتا پریشان کؤرینه دی. ملامت تاشیدن ایل نینگ بدنی افگار. مللت منگله یگه (پیشانه) اوغان دیگن اؤزگه، یات نام یاپیشتیریب قؤییلگن. بو مللت(اؤزبیک)اؤز بایلیگینی اؤغیرلتگن کاروانگه اؤخشه یدی. اؤز یورتیدن قویلگن و بدرغه قیلینگن قاچقینلرگه میزه یدی او. نیگه بو قیافه لر شعریتده اؤز افاده سینی تاپمه سین؟ نیگه شاعرلر اؤز دوریده کیچه یاتگن واقعیلیکدن بیخبردیرلر؟ یاکی کؤریب -کؤرمسلیککه آلیشه دی. بونرسه لرنی خلققه ییتکزیشگه کوچ- قوّتی یتمه یپتدی چمه سی.
بیرقره گنده همه شعرلرنی بیر کیشی یازگنده ی. بیر"تخلص"نی برچه شعرگه آستیگه قؤئیب چیقسه بؤله ویره ی. شاعرلریمیز آق تؤیه کؤردینگمی؟- یؤق قبیـلیده إیش توتیشگه اؤرگه نیب قالگنلر. زمان حقیده گپیرگیلری کیلمه دی. بو احوالنی«صنعت- صنعت اوچون» دیگن قره ش عباره بیلن هم ،آقلب بؤلـمیدی. اؤتتیز أیلدن آشه راق دور و زمان إیچیده اوروش کیلتیرگن عاقبتلردن سؤز آچیلمه یدی. قاره کوچلرنینگ یاوزلیک حرکتیگه عکس صدا یؤق. شاعرلر قؤرقیش و قوتغو آستیده یششگه محکوم ایتیلگنده ی. فکر میدانیده گی بؤشلیقنی اشدّی کوچلر تؤلدیریشینی انله مه یاتیرلر...
۴. تیللری نظملریگه آرتیقچه لیک قیلیب توریبدی
شعریت تیلی حقیده گپیریش باشقه بیر صحبتنی طلب قیله دی. اولر(شاعرلر)عایله، کؤچه - کوی و محله سیده گپریلیب کیله یاتگن سؤز وعباره لردن فایده له نیشدن خجالت چیکماقده لر. شاعرلریمز إیشله ته یاتگن سؤزلر الّـله قچان یشه ب بؤلگن یاکی بار-یؤغی معیشی حیاتده قؤلـله نه یاتگن آغزه کی سؤزلردیر. منه بو : «چوخ»، «اؤلمز» «اؤلسون»، «دین»، «نین»، «بیرگیل»، «ایمدی»، «چقنه بان»، «باتور»، «منگا»،«چشم گریانیمغه» ،«اؤدینه »،«بارغیل»، «سنگا»کبی سؤزلرنی عالی ادبی سؤزلردیب توشینه دیلر. شاعرلریمیز بو ارخه یک(ایسکیرگن) سؤزلر حاضرگی اؤزبیک ادبی تیلیده إیشله تیلمسلیگینی توشینیب یتمه گنلر. بوکبی سؤزلر نینگ گپ له شیوچیلری حاضرگی اؤزبیک خلقی ایمسلیگیدن بیخبرلر. بوندن تشقری لیلی ، مجنون، فرهاد، شیرین، یوسیف، زلیخا ، وامق وعذرا، بهرام، گل اندام، اسکندرگه اؤخشه گن اؤنلب شعری قهرمانلر ایسه، حاضرگی یشه ب تورگن زمانه میزگه سینگمه یدی. اولر اؤز دورینینگ قهرمانلری بؤلیشگن. بو دورنینگ اؤلچاویگه سیغمه یدیگن نرسه لر. بیز بوسؤزلر إیشله تیلمه سین دیماقچی ایمسمیز بواؤرینده. باشقچه ائتگنده بوگو نینگ سؤز ایمس. بلکی، هربیر دورنینگ اؤز قهرمانلری، تمثاللری سؤز و انسانلری بؤله دی ایمسمی؟ شعر بوگون نینگ تیلی بیلن بوگونینگ نفسی بیلن یازیلماغی معقول. ینگی سؤزبؤله دیمی؟ ایسکی سؤز بؤله دیمی؟ اولرنی تنلشده شاعرنینگ اؤز اختیاری- ایرکی بار. گپ اولرنی جانلی و حیاتی قیلیب ایشله ته بیلیشده دیر. سؤزلرشعرگه یوک بؤلمه سین. بوگون نینگ دردی قلمدن توشمه گنی دیماقچیمیز.
نیمه قیلماق کیره ک؟
گپنینگ جانی انه شونده. ایسکی قالبلرنی سیندیریب، ینگی زمانوی ژانرلرنی اؤزلشتیریش و تجربه قلیش ضرور همده شرط دیر. اینگ مهمی فکرلرنی ینگیله ماق ضرور. داستان و اویدیرمه لرنی مقدس اتب، اولرگه سیغینیب، تاپینیب یشش زماندن آرتده قالیشنی انگله ته دی. قالاقلیک هیچ قنده ی شرف کیلتیرمه یدی. آلغه إینتیلیب یشش ینگیله نیشنی طلب قیله دی. ادبیّات قاتیب قالگن قالب ایمس، سؤز سیز قبول قیلینیشی شرط بؤلگن حکم ایمس. ادبیّات سیرگکلیک و شکاکلیکنی یاقتیره دی. کؤزنی یومویب عنعنه لرگه تسلم بؤلیش، اؤتمیشنی قومسب یشش تنبللیک، حرکت سیزلیک بیلگیسیدیر.
مقاله نی اؤقیگن سیز عزیز اؤقووچیلرده "شو فکرلر انیق مثاللر یاردمیده کؤرسه تیلسه یخشی بؤلور ایدی"- دیگن اؤی پیدا بؤلیشی ممکن. تؤغریسینی ائته ی یوره بیتله مه دی. اؤزی بیک ایجادکارلرنی نقد قیلیب بؤلمسه کیره ک. اولر همّه دن زور، بی کم و کاست، اولرنینگ حیرانی هیچ قچان شور ایمس-ده. فکر توغیله بیرسه اونگه هم نوبت یتر.
بو مقاله قئیته إیشلنگن حالده تکرار نشر قیلینماقده.

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه:

[+] نوشته شده توسط نجیب الله اوزبیک کریمی فاریابی در 19:9 | |